Líf og list Júlíönu Sveinsdóttur

- Grein Dagnýjar Heiðdal, Listasafni Íslands.
Júlíana Sveinsdóttir fæddist að Sveinsstöðum í Vestmannaeyjum 31. júlí árið 1889.  Foreldrar hennar voru þau Guðrún Runólfsdóttir og Sveinn Jónsson trésmíðameistari og var Júlíana næstelst af fimm systkinum.  Sextán ára gömul flutti Júlíana til Reykjavíkur þar sem hún stundaði nám í tvo vetur.  Í Kvennaskólanum í Reykavík komu í ljós hæfileikar Júlíönu í teikningu og varð það til þess að hún fékk tilsögn hjá listmálaranum Þórarni B. Þorlákssyni.  Hann var menntaður í Danmörku og hélt sína fyrstu málverkasýningu í Reykjavík árið 1900 en það var fyrsta einkasýning listmálara hér á landi.  Fyrir þann tíma hafði fáum Íslendingum dottið í hug að leggja myndlist fyrir sig að ævistarfi en um aldamótin 1900 var andrúmsloftið að breytast og hin vaxandi borgarastétt landsins farin að gera sér grein fyrir mikilvægi myndlistar fyrir menningu og sjálfsímynd þjóðarinnar.  Í kjölfar Þórarins lagði Ásgrímur Jónsson út á myndlistarbrautina en áður hafði Einar Jónsson myndhöggvari hlýtt kalli listagyðjunnar.  Júlíana tilheyrir hins vegar næstu kynslóð íslenskra myndlistarmanna en auk hennar má þar meðal annarra finna þau Jón Stefánsson, Jóhannes Kjarval og Kristínu Jónsdóttur.

Í upphafi síðustu aldar var ekki sjálfgefið að ungar stúlkur héldu til náms í Kaupmannahöfn en Júlíana bjó yfir ótvíræðum hæfileikum og átti föður sem hafði áhuga og getu til að styrkja hana til náms.  Sigldi Júlíana því til Kaupmannahafnar árið 1909 og eftir þriggja ára undirbúningsnám hlaut hún loks inngöngu í hinn virta en að mörgu leiti íhaldssama Konunglega danska listaháskóla.  Stundaði Júlíana nám í málaradeild skólans næstu fimm árin og útskrifaðist þaðan árið 1917.  Ári síðar sýndi hún í fyrsta skipti opinberlega í Kaupmannahöfn en uppfrá því var hún virkur þátttakandi í sýningarlífi Danmerkur og tók yfirleitt þátt í einni eða tveimur samsýningum listamanna árlega það sem eftir var ævinnar.  Þátttakendur á þessum sýningum voru valdir af dómnefnd og því fólst ákveðin viðurkenning í því að fá verk sín samþykkt til sýningar.  Auk þess að taka þátt í samsýningum danskra listamanna sýndi Júlíana á Íslandi með Listvinafélaginu og Félagi íslenskra listamanna.  Einnig var hún valin á fjölda samsýninga á íslenskri og norrænni list erlendis.  Í lifanda lífi tók Júlíana þátt í rúmlega hundrað samsýningum og hélt 11 sérsýningar á Íslandi og í Danmörku.  Auk þessa var hún virk í samtökum listamanna og vílaði ábyrgðarstörf ekki fyrir sér.  Sat hún meðal annars sem fulltrúi listamanna í stjórn Hins konunglega danska listaháskóla sem hefur m.a. það hlutverk með höndum að vera opinberum aðilum ráðgefandi varðandi myndlist og arkitektúr og veita viðurkenningar á sama vettvangi. 

Ljóðrænt landslag Seta Júlíönu í hinum ýmsu stjórnum og ráðum ber vott um það traust og virðingu sem félagar hennar í listamannastétt báru til hennar.  Það eru þó fyrst og fremst verk Júlíönu sem halda nafni hennar á lofti og fyrir þau hlaut hún fjölda verðlauna og viðurkenninga.  Ber þar hæst heiðursverðlaun Eckersbergs sem hún hlaut árið 1947 en það er ein æðsta opinbera viðurkenningin sem veitt er fyrir myndlist í Danmörku.

Verkið sem Júlíana hlaut hin eftirsóttu Eckersbergsverðlaun fyrir er nú í eigu Listasafns Íslands (LÍ 778) og ber heitið Frá Vestmannaeyjum (Elliðaey).  Júlíana málaði þessa mynd í Vestmannaeyjum árið 1946 en það sumar kom hún til Íslands eftir langa fjarveru vegna stríðsins og urðu endurfundirnir við ættjörðina mjög kærir. Sjálf segir hún oftar en einu sinni í blaðaviðtölum að það hafi verið þetta sumar sem hún sá Vestmannaeyjar í fyrsta skipti eins og þær eru í raun og veru.  Að jafnaði má segja að Júlíana hafi komið annað hvert sumar til Íslands til að mála og dvaldi hún þá yfirleitt í Vestmannaeyjum hjá fjölskyldu sinni en hún ferðaðist einnig um landið og málaði, einkum á Suður- og Vesturlandi.  Eins og við er að búast var Júlíana leitandi í list sinni fyrstu árin og var hún þá undir greinilegum áhrifum Jóns Stefánssonar.  Um og upp úr 1930 má hins vegar greina mikið umbrotaskeið í list hennar og í kjölfarið fór hún að huga meira að samhljómi ljóss og lita og túlkun hennar varð mun ljóðrænni en áður.  Það er einmitt þessi sterka ljóðræna tilfinning sem skapar Júlíönu sérstöðu í íslenskri landslagslist.

Í Vestmannaeyjum voru það fyrst og fremst klettarnir, svart fjörugrjótið og hafið með sínum ótal litbrigðum sem veitti Júlíönu innblástur.  Að eigin sögn voru það þó ekki klettar og fjöll, sem hún leitaðist við að sýna í málverkum sínum, heldur á að speglast í þeim ?þessi barningur hafsins, eilífa hreyfing, lífið sjálft...?.[i]  Í kviku hafsins fann hún því samhljóm með eigin lífsbaráttu og striti annarra.

Júlíana var mjög háð sjónhrifum og varði jafnan löngum tíma í að finna sér myndefni og rétta birtu.  Valdi hún oft þungbúið veðurfar eða rökkurbirtu sem gerir það að verkum að mörg verka hennar eru sveipuð ákveðinni dulúð.  Litanotkun hennar er einnig mjög heillandi en hún nýtti sér allan litaskalann og má segja að fáir hafa nýtt sér litbrigði íslenskrar náttúru af jafn miklu næmi og hún.  Ef olíumálverk Júlíönu er skoðuð náið kemur í ljós að hún beitti penslinum af miklum krafti en liturinn er hins vegar borinn þunnt á dúkinn, oft í mörgum lögum sem framkalla hárfín blæbrigði litanna.  Á síðari hluta ævinnar málaði hún einnig heila litafleti með djúpum, möttum litum sem draga til sín athygli áhorfandans.

Júlíana lagði alla tíð mikla áherslu á litina enda sagði hún hið persónulega svipmót verka sinna liggja í þeim.  Í blaðaviðtali hafði Júlíana þetta að segja um litina: ,,Fyrir mér hafa það verið litirnir, sem mestu máli skipta, bæði í málverkinu og vefnaðinum, samsetning þeirra, samræming og aðlöðun þeirra hvers til annars - og þar hefur íslenzk náttúra verið mér dýrmætur skóli, því að hvergi sér maður önnur eins litbrigði."[ii]

Íslensk náttúra er fyrirferðarmikil í list Júlíönu en hún leitaði einnig fanga í náttúru Danmerkur, einkum í nágrenni við sumarhús sitt í Horneby á Norður-Sjálandi.  Júlíana málaði einnig töluvert af uppstillingum og eru elstu kyrralífsmyndirnar hefðbundnar uppstillingar með blómum þar sem teiknihæfileikar hennar njóta sín vel.  Síðar á ævinni varð samsetning lita og forma aðalviðfangsefni kyrralífsmyndanna og raðaði Júlíana þá saman útvöldum hlutum með afgerandi litum og einföldum formum, til dæmis ferningslaga múrsteini og hnöttóttum tómötum.

Júlíana málaði einnig töluvert af mannamyndum, bæði sjálfsmyndir og af þeim sem hún þekkti náið, hún málaði hins vegar aldrei eftir pöntun.  Þegar hún málaði vini og vandamenn voru það fyrst og fremst persónueinkenni fyrirsætunnar sem hún fangaði á léreftið en í sjálfsmyndunum blasir hins vegar við miskunnarlaus rannsókn á eigin líðan.

Mikilsvirtur myndvefari Júlíana hóf að vefa fyrir hálfgerða tilviljun þegar hún sem ungur listamaður leitaði leiða til að drýgja tekjurnar.  Fann hún vefstól uppi á lofti hjá kunningjakonu sinni, fékk hann lánaðan og fór að prófa sig áfram án nokkurrar fyrri reynslu af vefnaði.  Í fyrstu var það aðeins álnavara sem hún óf, t.d. fataefni og áklæði en einnig værðarvoðir og sjöl.  Smám saman lagði hún einnig fyrir sig myndvefnað sem varð til þess að hún settist aftur á skólabekk Listaháskólans til að ná betri tökum á þessum nýja miðli.  Til að byrja með óf Júlíana úr margs konar bandi en brátt varð íslenska ullin einráð í vefstólnum og vakti hún sérstaka athygli í Danmörku vegna mýktar og nútímalegs yfirbragðs.  Á fjórða og fimmta áratugnum var Júlíana meðal brautryðjenda á sviði vefnaðar í Danmörku og vakti hún athygli bæði fyrir nýtískuleg fataefni og listrænan myndvefnað.  Júlíana þótti hafa næma tilfinningu fyrir litum, formum og efni og hlaut hún fjölda verðlauna fyrir vefnað sinn.  Júlíana var því löngu búin að skapa sér nafn sem listvefari á Norðurlöndunum þegar hún vann til gullverðlauna á hinum IX. ítalska þríæringi sem haldinn var í Mílanó árið 1951.  Var þetta ein mesta viðurkenning sem Júlíana hlaut sem listvefari og fyrstu verðlaun sem Íslendingi hlotnaðist fyrir listhönnun á alþjóðlegri sýningu.  Reyndar sýndi Júlíana ekki sem Íslendingur heldur Dani á sýningunni.  Þessi þríæringur í Mílanó er oft talinn marka upphafið að velgengni og aðdáun á norrænni hönnun og handbragði en Skandínavar, einkum Finnar, sópuðu til sín verðlaunum á sýningunni.  Þarna hlaut Júlíana verðlaun fyrir værðarvoð og röggvarteppi sem var nefnt Slangan.  Því miður er ekki vitað hvar þetta teppi er niðurkomið.  Júlíana óf hins vegar nokkrum árum síðar nærri nákvæma eftirmynd þessa teppis sem ber sama nafn og er það nú í einkaeigu í Reykjavík.  Teppið sýnir vel hversu leikin Júlíana var með mynstur og liti þegar hún var að vefa.   

Það var ekki síður mikil viðurkenning fyrir Júlíönu þegar Listskreytingasjóður danska ríkisins fól henni að hanna teppi á vegg Hæstaréttar Dana í Kaupmannahöfn í tilefni 300 ára afmælis hans árið 1962.  Veggteppið, sem er það stærsta sem Júlíana hannaði, 12 m² að stærð, er röggvarteppi og var því valinn staður í nýjum sal réttarins, á vegg fyrir aftan dómarana.  Teppið er blátt að grunnlit en mynstrið sveigð form í dimmbláum og brúnum litum.  Eins og í öðrum teppum Júlíönu er einfaldleikinn ríkjandi og í litavali tók hún mið af purpurarauðum skikkjum dómaranna til að skapa andstæður.     

Í fyrstu leit Júlíana aðeins á vefnaðinn sem leið til að afla sér tekna eins og áður er nefnt en smám saman varð vefnaðurinn henni listrænn miðill sem hún sinnti af jafn mikilli alvöru og málverkinu og á efri árum segir hún í blaðaviðtali að báðar séu þessar listgreinar húsbændur sínir.[iii]  Júlíana sýndi ávallt myndvefnað ásamt málverkum á sérsýningum sínum, vefnaður hennar hefur hins vegar ekki verið sýndur opinberlega á Íslandi síðan 1974 þó að málverk hennar hafi verið sýnd við fjölmörg tækifæri. 

Lokaorð Júlíana staðnaði aldrei í list sinni og á sínum tíma töluðu gagnrýnendur um hana sem síungan listmálara.  Það er því mjög áhugavert að bera verk hennar saman við það sem íslenskir myndlistarmenn eru að gera í dag og það kemur ekki á óvart að list hennar á fullt erindi við okkur enn í dag.

[i] Víðir. 15. 7. 20 .tbl.  19. árg. 1948 (ath betur)